In de opleiding Toegepaste Ecopsychologie, Ecotuner, wordt van de deelnemers gevraagd om integratie-opdrachten van de voorgelegde leerstof uit te werken.

Hierbij delen we met alle graagte een doordachte persoonlijke beschouwing van Griet Bouwen (www.zinspeling.be) (*) als reactie op de integratie-vraag: Wat is voor jou ecotherapie, hoe kijk je er naar, welke visie zul je je eigen maken, enzovoorts, …

Ecotherapie:
Een meervoudig begrip met weerhaakjes en een belofte

Griet Bouwen

Als lerende in de opleiding toegepaste ecopsychologie (www.earthwise.education) verdiep ik me in het faciliteren van wederkerige relaties tussen mens en natuur. Een begrip dat hier regelmatig weerkeert is ‘ecotherapie’. Naast een oprechte nieuwsgierigheid naar de betekenis die de ecopsychologische gemeenschap geeft aan deze term, stimuleerde het woord ook mijn taalzintuig. Ik probeer in onderstaande tekst beide facetten van deze vraag te vatten.

In een eerste deel proef en overweeg ik als taalgevoelig lerende het woord ‘ecotherapie’. Het woord is samengesteld uit twee begrippen die een variatie aan betekenissen inhouden: etymologische én maatschappelijke. Bij de eerste kijken we naar de oorsprong van woorden, bij de tweede naar dominante betekenissen die mensen er vandaag aan toeschrijven. Ik doe een poging om mij – met het oog op mijn toekomstige praktijk – te verhouden met het begrip.

Vervolgens kijk ik naar de inzichten, doelstellingen en praktijken binnen het werkveld, zoals die in mijn ontdekking van het leermateriaal bij mij binnenkomen. Ik sluit mijn overwegingen af met een persoonlijk appèl.

Ecotherapie: gezien vanuit de oorsprong van de woorden

Het woord ‘therapie’ is geworteld in het oud-Grieks en verwijst naar diensten, behandelingen en methodes om iets te verbeteren. Vandaag verwijzen we naar therapie hoofdzakelijk als de behandeling van ziekten, het verlichten van symptomen, het herstellen van problematische situaties. Een therapeut is een behandelend geneeskundige of iemand die (psychische) aandoeningen behandelt. Behandeling veronderstelt ook diagnose: het vaststellen van de aandoening, ziekte, problematiek.

Het voorvoegsel ‘eco’ van ecotherapie vertelt dat het kernwoord – therapie – in verband staat met het ecologische: het natuurlijke milieu. In het geval van ecotherapie kan het voorvoegsel geïnterpreteerd worden als een verwijzing naar:

• Het middel waarvan gebruik wordt gemaakt in de therapie (zoals bv in bachbloesemtherapie). Dan wordt ‘ecotherapie’ een behandelwijze van ziekten of symptomen door gebruik te maken van het ecologische, de natuurlijke omgeving.
• Datgene wat behandeld wordt (zoals bijvoorbeeld in gezinstherapie). Dan wordt ecotherapie een behandeling van ziekten of problemen in het ecologische milieu. Dat zie ik bijvoorbeeld terug in het werk van Hans Andeweg, die zijn werk focust op het energetisch helen van planten, landschappen, ecosystemen.

Een voorvoegsel wordt ook wel gebruikt om een bepaalde kwaliteit aan te duiden, zoals bijvoorbeeld bij biokoffie: dat is dan koffie die op een biologische manier geteeld en geproduceerd wordt.

‘Ecotherapie’ kan dus meerdere betekenissen oproepen:

• Een  behandeling van menselijke problemen/ het helen van mensen op een ecologisch getoetste manier: bijvoorbeeld door in de behandeling rekening te houden met het principe van geen schade toe te brengen aan de natuurlijke omgeving.
• Een behandeling van problemen in/ het helen van het natuurlijke milieu.
• Een behandeling van problemen van mensen met behulp van het ecologische milieu of gericht op (het herstellen van) hun relatie met het ecologische milieu.

Het begrip ‘ecotherapie’, zoals gebruikt in het domein van de ecopsychologie, verwijst m.i. vooral naar de derde mogelijkheid. Zoals in het woord ‘ecopsychotherapie’. Maar de meerduidigheid van het begrip is boeiend, want kan de betekenis ervan op een zinvolle manier verruimen buiten antropocentrische kaders. We zouden ecotherapie immers ook kunnen interpreteren als activiteiten die het ecosysteem helpen herstellen.

Craig Chalquist legt die koppeling tussen beide betekenissen in zijn definitie van ecotherapie: ‘Ecotherapie is een paraplu-begrip voor een hele waaier aan technieken en praktijken die leiden naar cirkels van wederzijdse heling tussen de menselijke geest en de natuurlijke wereld waaruit die is  geëvolueerd.’ Het gaat – aldus deze definitie – om het herstellen van de relatie tussen mens en natuur waarin ook voor beide ‘actoren’ ook helende (en heelmakende) effecten ontstaan.

Sociale betekenissen van ecotherapie

Het woord ‘therapie’ roept ook heel wat beelden op. Zo gaat dat met taal: woorden verwijzen naar beelden. In zijn vroege werk merkte Wittgenstein (filosoof, 1889-1951) op dat communicatie via beelden verloopt. Woorden verwijzen naar beelden, die we via de spraak uitwisselen. Het wordt lastig communiceren als de beelden die ik heb bij de woorden die ik uitspreek niet dezelfde zijn als de beelden die bij jou opkomen wanneer jij hoort wat ik vertel. Woorden roepen herinneringen op aan wat we al kennen, beleefden, begrijpen. Bij een woord als vis, appel of tafel is dit misschien niet zo gauw een probleem. Echter, woorden als landschap, verlangen, verdriet, feest, woud, razendsnel, bedreigend, kunnen hele verschillende beelden oproepen. Precies omdat jouw geschiedenis en ervaringen anders zijn dan de mijne. Nog lastiger wordt het wanneer onze woorden naar complexe dingen verwijzen. Rechtvaardigheid, liefde, ecosysteem, organisatie, activisme: het zijn woorden die een rijke waaier aan beelden kunnen oproepen. Zo ook het woord therapie.

In onze samenleving verwijst therapie vooral naar de behandeling van ziekte, psychische aandoeningen en psychiatrische stoornissen. Wie ‘in therapie’ is, is ziek, moet herstellen, krijgt hulp van een therapeutisch professional die hem of haar helpt genezen. Het woord therapie roept een beeld van ziekte op en van een noodzaak aan professionele behandeling. Therapie volgt op diagnose. Met het woord therapie ontstaat op die manier ook een beeld van afhankelijkheid: de gekwetste mens heeft professionele hulp nodig.

Het woord therapie – in ecotherapie – kan dus anders bedoeld zijn dan het zou kunnen aankomen bij toehoorders of lezers. In dat opzicht is het – mijns inziens – opletten met een veralgemeend gebruik van het begrip ‘therapie’. Bijvoorbeeld wanneer we verwijzen naar activiteiten die willen bijdragen aan het herstellen van de wederkerig relatie tussen de mens en de natuurlijke omgeving. Om niet bij voorbaat in beelden van (gediagnostiseerde) ziekte, (medische, paramedische en psychologische) hulp en therapeutische interventies te vervallen. Om ook niet de veronderstelling aan te wakkeren dat wie (nog) niet in een wederkerige relatie tot de natuurlijke wereld leeft per definitie ziek is en geheeld moet worden met de hulp van een professional. Want daarin schuilt – wat mij betreft – het gevaar dat ook dit aspect van het menselijk leven terecht komt in een geprofessionaliseerde afhankelijkheidsrelatie, zoals we die ook in toenemende mate terugzien in de medische wereld, en bijvoorbeeld ook in educatie, opvang van kinderen, zorg voor ouderen.

Ach, ‘what’s in a name?’ Inderdaad, het zijn slechts woorden. En toch: met woorden drukken we onze ideeën uit. Woorden maken onze werelden. Hoe zuiverder onze taal, hoe meer helder de beelden die we als mensen tussen elkaar communiceren en verder brengen naar de toekomst.

Persoonlijk zou ik graag het begrip ecotherapie (en variaties als ecopsychotherapie) voorbehouden voor therapeutische interventies, uitgevoerd door geschoolde (medische en psychologische) therapeuten, die opgeleid zijn om een medische en/of psychische diagnose te stellen, een behandelplan daarvoor op te maken en behandelingen te begeleiden.

Het woord ‘ecotuning’ (zoals gebruikt in de International Ecopsychology Society) past mij – een niet medisch of psychologisch geschoold practitioner – beter. Het Engelse woord ‘tuning’ verwijst naar afstemmen, op dezelfde golflengte geraken, resoneren. Als ecotuner faciliteer ik dan kansen tot afstemming tussen mens en natuur. Als ecotuner creëer ik gelegenheden waarin mensen hun relatie tot de natuurlijke wereld kunnen herstellen of verdiepen. Ik ervaar dit begrip als een woord waarin minder nadruk wordt gelegd op ziekte of herstelbehoefte. Het is voor mij opener, lichter, speelser.

Ecotherapie en ecotuning

Het mooie in beide begrippen is dat eco verwijst naar het Griekse Oikos, wat ‘huis’ betekent. Zo gezien kan zowel ecotherapie als ecotuning geïnterpreteerd worden als die activiteiten om onze thuis te herstellen en (weer) thuis te komen in de levende wereld.

Bij mij ontstaat op basis van voorgaande redeneringen het beeld van ecotherapie als de verzameling van helpende interventies, uitgevoerd door een geschoolde medische of psychologische professional en gesteld na een diagnose, die de mens in relatie brengen met de natuurlijke omgeving, met het oog op het helen van klachten en het toekomstgericht versterken van gezondheid en veerkracht.

Ecotuning zal er op gericht zijn om relaties tussen mensen en hun natuurlijke omgeving te faciliteren, evenwel zonder dat er een (medische of psychiatrische) diagnose en ‘behandelplan’ aan vooraf gaat. Naast een versterking van de relatie mens-Aarde beoogt ecotuning ook het versterken van gezondheid, veerkracht en een verdiepte ecologische spiritualiteit die zich bijvoorbeeld kan uitdrukken in een bewuster ecozelf, een persoonlijke ecosofie en ecologisch handelen tot zelfs activisme.

Bovendien zijn m.i. zowel ecotherapie als ecotuning erop gericht dat de mens vanuit die toenemende ecologische verbondenheid met meer respect, liefde, toewijding en zorg omgaat met de natuurlijke omgeving. Op die manier dragen ecotherapie en ecotuning bij aan de grote omwenteling die in Westerse samenlevingen nodig is om de mensengemeenschap weer in een gezonde symbiotische relatie te brengen met de Aarde die we bewonen en waarvan alle leven (ook dat van de mens) afhankelijk is.

Biofilie

Voor ik de effecten van ecotuning/ecotherapie onder de loep neem, wil ik nog even stilstaan bij de ‘ziekte’ van onze Westerse 21^ste eeuw.

Daarvoor moeten we even terug naar wie we in essentie zijn, als mensensoort. We evolueerden in een biologische wereld, met de natuur als onze thuis. De technologische en verregaand geïndividualiseerde wereld waarin we vandaag leven is – gezien in relatie tot onze lange ontwikkelingsgeschiedenis- slechts ontstaan in de laatste ‘seconden’ van onze ontwikkeling. Ons brein en ons lichaam ontwikkelde zich millennia lang in de natuurlijke wereld. Onze ontwikkeling is al die tijd gericht geweest op overleven, leven en welbevinden in een natuurlijke omgeving. Dat is wat wetenschappers ‘biofilie’ noemen: de evolutionair aangeboren liefde voor de natuurlijke omgeving.

Onze moderne levensstijl laat een grote kloof zien tussen wie we eigenlijk zijn (biologische wezens) en hoe we leven. Er zijn trouwens indicaties dat die grote discrepantie minstens mee verantwoordelijk is voor de toename van heel wat psychische aandoeningen in onze ‘moderne’ wereld.

En dat is niet verwonderlijk, zegt onder meer Prof. Paul Stevens. We zijn immers met al onze zintuigen, met ons lichaam, met onze stofwisseling, bewegingen en handelingen verstrengeld met onze omgeving. Onze lichaamswarmte, adem, beweging, voeding, energetische uitstraling heeft effect op alles om ons heen. En omgekeerd. Onze omgeving is daardoor een essentieel deel van wie wij zijn.

De disconnectie van de mens met de natuurlijke wereld kan symptomen meebrengen zoals angst, frustratie, depressie, stress. Er is heel wat bewijs dat onze moderne levensstijl te ver verwijderd is geraakt van een manier van leven waaraan we als mensheid eigenlijk zijn aangepast.

Wetenschappelijk onderzoek en tal van praktijken tonen aan dat het insluiten van de natuur en elementen van de levensstijl van onze voorouders ons psychologisch welbevinden versterkt. Praktijken die de verbinding herstellen doen niet alleen symptomen als stress en angst afnemen, maar dragen bovendien bij aan een betere gezondheidservaring, zelfvertrouwen, zelfbeeld, sociale relaties en levensvreugde.

Ecopsychotherapeute Mary-Jane Rust heeft het hier over Linda Buzzel’s ‘level-1 ecotherapie’: waarbij de natuur ‘gebruikt’ wordt voor de genezing van de mens. Zij pleit ervoor om de natuurlijke wereld niet louter als een hulpmiddel te benaderen ten behoeve van de mens, maar ons bewustzijn tegelijk uit te breiden naar de complexiteit van de natuurlijke wereld en onze onlosmakelijke verbondenheid ermee. Een basishouding van elke ecotherapeut of -facilitator zou er dan minstens in moeten bestaan om de natuurlijke wereld om toelating te vragen en dankbaarheid te tonen.

Herstellen van de relatie

De reeds onderzochte en gedocumenteerde effecten van een intenser contact tussen mensen en de natuurlijke omgeving zijn overweldigend en bemoedigend. Mensen die ervaringen opdoen met en in de natuur …

• Ontwikkelen een diepere relatie met de natuurlijke omgeving.
• Ontwikkelen een groter aanpassingsvermogen
• Ervaren meer positieve emoties en minder stress
• Ontwikkelen reflectieve vaardigheden, waardoor ze veerkrachtiger worden om ook met levensvragen om te gaan
• Versterken hun vermogens om aandachtiger te zijn en functioneren cognitief beter
• Ervaren het gevoel van ‘erbij te horen’, deel te zijn van iets groter dan zichzelf

Het gaat in die relationele ontwikkeling mens-natuur om ervaringen: een proces waarin alle zintuigen mogen meespelen en waarin kennis en vaardigheden worden verworven. Ervaringen in de natuur doen mensen veranderen op zo’n manier dat die veranderingen in de persoonlijke identiteit worden verweven. Dat is niet niks! Denk maar aan het gevoel ‘erbij te horen’: een diep menselijke basisbehoefte die niet alleen sociaal, maar ook door een hernieuwde verbinding met de natuurlijke wereld kan worden beleefd. Of neem de het versterken van reflectieve vaardigheden in overweging: hoe belangrijk is het voor ons, mensen, om in onze levens vaak stil te worden, onze levensvragen te overwegen en vanuit reflectie wijze besluiten te kunnen nemen?

Ik denk aan de vele momenten in mijn eigen leven en beroepsloopbaan waarin ik even vastzat. Het niet meer wist. De weg verloor. Bijna altijd kwam het los in de natuur. Wandelend in de velden of bossen in mijn omgeving. Zaaiend, plantend of wiedend in de tuin. Wat was dat toch? De natuur als luisteraar, fluisteraar, geduldige geliefde. De natuur als leermeester ook, waar ik antwoorden zag in het leven van planten, landschappen en dieren. In hun voorleven van diversiteit, geduldig groeien, meebewegen met de seizoenen.

Naast een veerkrachtige geest, kan verbondenheid met de natuur ook bijdragen aan onze fysieke gezondheid: beweging, frisse lucht, zelfgekweekt organisch voedsel, de effecten van schoonheid, kleuren en natuurgeluiden op onze ervaring van welbevinden.

Bovendien zet een groeiende wederkerigheid met de natuur ons aan tot verantwoordelijker gedrag ten aanzien van die herontdekte geliefde. Het verdiept onze waarden en maakt ons bewust van de onderlinge afhankelijkheid tussen mens en natuur.

In dat opzicht zijn de interventies door ecotherapeuten en ecotuners niet alleen gericht op het versterken van de mens, maar net zo goed een bijdrage aan het verbeteren van de veerkracht van ecologische en sociale systemen.  Zoals Prof. Andy Fisher ook aangeeft: we hebben drie relaties te herstellen die in de afgelopen modernisering verloren zijn gegaan: de relatie tussen mens en aarde, tussen aarde en samenleving en tussen mens en samenleving. Ik zie steeds beter hoe ecotuning en ecotherapie hieraan kunnen bijdragen.

Een appèl

Het werkt in de drie richtingen tegelijk. Onze omgeving vormt ons, als mensen en als gemeenschap. Wij, mensen en mensenmaatschappij vormen onze omgeving. Om het met de woorden van Paul Stevens te zeggen: ‘Wellicht kunnen we onszelf veranderen door van omgeving te veranderen. Meer tijd spenderen in natuurlijke omgevingen lijkt als een reset te werken. Het verandert hoe ons lijf en brein reageren op de omgeving en helpt ons om onze vermoeide vermogens te herstellen’. Ik geloof het vast, omdat ik het ervaar. Al jarenlang en elke lieve dag opnieuw.  

En ik denk erbij: wellicht kunnen we ons leven veranderen door – persoonlijk en als samenleving- de omgeving waarin we leven met de zorg te benaderen die de plek nodig heeft om ons als levende, er thuishorende wezens te ondersteunen.Mary-Jane Rust vraagt de ecopsychologische gemeenschap om ons bewust te zijn van onze antropocentrische projecties op de natuur en het land, de dieren, de bomen en de planten te ontmoeten zoals ze werkelijk zijn. Rust verwijst ook naar de relatie met het land, als deel van het ecologische waardenkader waarin het werk dient te gebeuren. Craig Chalquist spreekt hierbij van een psychologie van thuiskomen: het herstellen van onze verbinding met plek.

 Hierin ervaar ik een appèl. Daarom wil ik ecotuner worden.

Griet Bouwen – 7 juni 2021

Bronnen

Craig Chalquist, A Look at the Ecotherapy Research Evidence – Artikel in Ecopsychology – 2009

Paul Stevens, Embedment in the environment:A new paradigm for well-being? – Paper in Perspectives on Public Health – november 2010

Mary-Jane Rust, Ecopsychology Voices Interview with Mary-Jayne Rust and Eric Windhorst from Carol Koziol on Vimeo.

Eleonora Gullone, The biophilia hypothesis and life in the 21st century: increasing mental health or increasing pathology? – Artikel in Journal of Happines studies (Kluwer) – 2000

Foto door Martin Damboldt from Pexels

(*) Met toestemming van Griet Bouwen gepubliceerd. Uit respect voor de auteur willen we vragen om bij delen van het artikel aan bronvermelding te doen met auteur, website van de auteur en de website van Earthwise Education (www.earthwise.education) of een rechtstreekse link naar het artikel. Dank alvast.